Nazio Batuen Batzar Nagusiak 2006ean onartu zuen Desgaitasuna duten Pertsonen Eskubideei buruzko Nazioarteko Konbentzioa. Estatu espainiarrak 2007an berretsi zuen, eta ordenamendu juridikoan txertatu. Baina maiz gertatzen den moduan hitzak daude batetik, eta ekintzak bestetik.

Desgaitasuna duten pertsonen nazioarteko egunaren atarian hitz egin dugu Mikel Malcorra Elkartean elkarteko lehendakariarekin. Azaldu du desgaitasunen bat dutenen kolektiboa «anitza» dela, «fisikoa, intelektuala nahiz sensoriala» aipatu ditu, baita gaixotasun mentalak dituzten pertsonak ere. «Ikuspegi soziala» haintzat hartuz, Malcorrak azaldu du desgaitasuna bi arrazoiek sortzen dutela, batetik gaixotasunak edo arazo fisikoak, noski, baina, bestetik, errealitate sozialak, «ni irisgarria den leku batera banoa denak berdinak gara, baina ez bada ez naiz sartuko eta besteak bai». Ondorioz, argi dio «askotan desgaitasuna inguruak, diskriminazioak sortzen du, ez gure arazo fisiko batek».

Printzipio nagusi bat du Elkarteanek, «normalizazioa». «Ez ditugu guretzat gune bereziak nahi, beste herritarrak dauden espazioetan egon nahi dugu», dio Malcorrak, hezkuntza nahiz lan mundua aipatuz, «ez dugu segregatzen gaituzten espaziorik nahi». Normalizazioa bizitza independiente batekin hasten dela esan liteke eta zentzu honetan desgaitasuna duten pertsonek «non, zeinekin eta nola» bizi nahi duten erabakitzeko eskubidea dutela aldarrikatu du. Horretarako hainbat laguntza behar dituzte eta etxebizitza egokituak nahiz diru sarrera duinak gakoak dira. Azken honi lotuta, ordea, gehienek pentsio oso baxuak, «ez duinak», jasotzen dituztela baieztatu du. «Laguntzaile pertsonala» ere funtsezkoa dela gogoratu du, janzteko, komunera joateko, etxeko lanak egiteko nahiz «gizartean parte hartzeko» laguntza jasotzeko.

Enplegu zentro bereziak, «trantsiziorako»

Duela urte dezente sortu ziren desgaitasuna duten pertsonentzat enpresa bereziak. Malcorrak azaldu duenez «kolektiboak berak» sortu zituen arrazoi argi bategatik, «momentu haietan ez zen guregan sinesten enplegu mailan».

Baina zentro hauek trantsiziorako tresna bat direla azaldu du, «trebeziak eskuratu» eta ondoren desgaitasuna duten pertsonak enpresa arruntetara joan daitezen. Hori da legez ere jasota dagoena baina «ez da gauzatzen» dio, «ez bakarrik enpresa arruntek ez dutelako guregan konfidantzarik, baizik eta bereziki sistemak bideratzen gaituelako enpresa berezietara». Egoera honen aurrean hausnarketa orokor bat eskatu du gizarte mailan, eta erakunde publikoetan.

«Unibertsitatera iritsi eta laguntzailerik ez»

Hezkuntzaren arloan Noelia Da Costa gasteiztarraren egoera ezagutu dugu gertutik. Garun paralisia du, «gurpildun aulki batean nago, nire egunerokoan laguntza behar dut, altxatzen lagundu behar didate, janzten eta janaria jarri behar didate mahaian». EHUn graduatu zen Gizarte Langintzan eta orain graduondo bat egiten ari da. Graduatu bitartean lau urtez pertsona baten laguntza izan du, «txamarra kentzen laguntzen zidan, liburuak mahai gainean jartzen eta komunera joaten». Baina kosta zitzaion laguntza jasotzea, «lehen asteak oso gogorrak izan ziren».

Matrikulatu ostean EHUko Ezgaitasunak dituzten Pertsonentzako Zerbitzuarekin jarri zen harremanetan, «nere beharrak ezagutarazteko». Bilera batean ez kezkatzeko esan zioten «lehenengo egunean pertsona bat egongo zela nire zain laguntzeko». Baina ez zen hala izan, unibertsitateko lehen eguna iritsi eta «pertsona hori ez zegoen». Bere laguntza erreklamatu zuenean zerbitzutik esan zioten «ez zutela pertsonarik lan poltsan». Amak joan behar izan zuen unibertsitatera Da Costari laguntzera, klasekideek ere lagundu zioten baina egoera ez zen bere gustukoa, «ez nituen ezagutzen». Hiru asteren ostean eta «oso nekatuta» zegoela sare sozialetan salatu zuen bere egoera, komunikabideetan ohiartzuna izan zuen eta «24 ordutan pertsona bat nuen nire beharrak asetzeko». Laburpen gisa, «hasiera ez zen erraza izan baina eskutan dut nire gradua», dio.

Baina berriro oztopo bat du parez-pare. Graduondoan izena eman zuenean EHUk erantzun zion ez zuela laguntzarik izango unibertsitateak eskeini arren ez delako «titulu propio bat». Gurasoen, bereziki amaren laguntzarekin ari da orain ikasketak burutzen. Da Costak espero du berea bezalako kasuen berri zabaltzeak atzetik datozenei bidea erraztuko diela.

Gasteiztarraren kasuak erakusten du Malcorraren esanetan «desgaitasuna duen arren badituela gaitasunak» eta hezkuntza ere pertsona guztiek aitortua duten eskubide bat dela azpimarratu du. Hemen ere, ordea, zailtasun eta oztopo administratiboak ugariak direla baieztatu du eta horren ondorioa menpekotasuna dela, «senideen menpekotasuna sustatzen da autonomiaren ordez». Erakunde publiko guztiei behar diren laguntzak berma ditzatela eskatu die.

Pertsona «arraroak»

Noelia Da Costaren iritziz gizarteak arraroak bailiran begiratzen die desgaitasuna duten pertsonei. Malkorrak berezia hitza erabili du, «nik uste dut gizarteak begiratzen gaituela bereziak bagina bezala, baina ez zentzu positiboan, baizik eta piska bat negatiboan». Besteak bezalakoak direla aldarrikatu du, «behar bereziekin bai baina ez bereziak», eta eskatu du arraroa kontsideratzea desgaitasuna duten pertsonek «zentro berezietan ikastea edo lan egitea, edo egoitza batean bizitzea».