«Torturaren biktimek eurek dakitena gizarteak jakitea nahi dute»

Biktimen aitortzarako batzordeak beste 93 kasu baieztatu ditu. Batzordeko kidea da Jon Mirena Landa EHUko Zigor Zuzenbideko katedraduna. Estatuaren biktimentzat ikusgarritasun handiagoa eskatu du, «bestela klandestinitatean geratzen da». 

Zortzi heriotza, 75 torturatu eta mota ezberdinetan lesionaturiko 12 lagun. Hala laburbildu daiteke batzordeak azken urtean egin duen lana. Ondorio honetara heltzeko zenbat eskaera aztertu duzue?
100 bat espediente izan ditugu aurten mahai gainean eta gehienetan ebazpena aldekoa izan da. Lan mardula izan ohi da, lehenbizi biktimekin elkarrizketa izaten dugu eta gero txosten forentse indartsu bat gehitzen diogu, abiapuntu zientifiko on bat izateko. Gero ahal dugun informazio guztia biltzen ahalegintzen gara eta horretan oinarrituta ematen dugu ebazpena, seriotasunez eta legeak agintzen digunaren arabera

Testuinguruan aztertzen dituzue kasuak?
Gu beti testuingurua ematen saiatzen gara, legeak agintzen duen moduan indarkeriak motibazio politikoa behar du. Tortura ez dator hutsetik, ez da torturatzen besterik gabe, badago testuinguru jakin bat, pertsona bat zigortzeari begira testuinguru politiko bat egon zelako. Guk oinarri hori hartu behar dugu giza eskubideen urraketa horrek testuinguru politikoarekin lotura duela justifikatzeko, behartuta gaude testuinguru hori bilatzera. Estatu aparatuen aldetik edo funtzionario publikoen eskutik giza eskubideen urraketak zein kasutan izan diren aztertzen dugu, hori da agindu zaiguna.

Biktimen artean bide judizialik ez dute izan askok, zuen ebazpenaren ostean badago aukerarik bide hori egiteko?
Ia gehienetan ezinezkoa da. Askotan gertatzen dena da ez dela epaiketarik izan edo mugimendu judizialik, edo egon denetan kasuak artxibatu egin direla. Oso gutxitan gertatu zaigu kasuren batean geratu beharra, bide judizialak lehentasuna duelako. Gehienetan makinaria judizialaren okerrengatik edo honen nagikeriaren ondorioz iristen dira kasuak guregana.

«Nola topatuko duzu tortura edo giza eskubideen urraketa bat begiratzen ez baduzu? Genero indarkeriarekin gauza bera gertatzen zen, ez zen kasurik lehen? Ala orain begiratzen dugulako topatzen ditugu?»

Zer egon ohi da artxibatze horien atzean?
Askotan ikertzeko gogorik eza. Nola topatuko duzu tortura edo giza eskubideen urraketa bat begiratzen ez baduzu? Genero indarkeriarekin gauza bera gertatzen zen, ez zen kasurik lehen? Ala orain begiratzen dugulako topatzen ditugu? Ba hemen gauza bera, gehienetan topatzen duguna da ez dagoela gogorik: poliziek ez dute, noski, informaziorik ematen edo ahalegintzen dira probak ezkutatzen, epaileek ez dute ahaleginik egiten, fiskalek ez dute ahaleginik egiten, forentseek ez dute euren lana egiten, eurek bermatu behar baitute atxilotuaren osasuna... badago patroi bat gauzak kasuak ezkutatzeko.

Epailetza indartsu batek horri buelta eman eta egia bilatuko luke, guk giza eskubideen urraketa aldarrikatzean esaten duguna da ikerketa ez zela kalitatezkoa izan. Nahikoa izaten da hori giza eskubideen urraketa aldarrikatzeko.

Indarkeria fisikoaz gain psikologikoa ere aztertu duzue?
Bai, ez da soilik begiratzen maila fisikoan zer pasa den baizik eta zer inpaktu izan dezakeen. Bizitza kalitatearen gaineko inpaktu azterketa bat egiten da. Gure batzordea berezia da, ez gara epaileak, ez ditugu erantzukizun penalak ezartzen... giza eskubideen mundutik aztertu nahi dugu zer gertatu den eta erdian jarri nahi dugu biktima. Abiapuntua beti da biktima edo ingurukoekin elkarrizketa sakona eta ikusten dugu gorputzean baino ariman min hori arantza moduan betiko geratzen zaiela. Esaterako torturatuen kasuan askotan esaten digute, «aldarrikatu dateke, egia esan daiteke... baina torturarekin biziko gara betiko».

Eta ikusten dizue orbain horien ondorioak?
Bai, guztiengan gertatzen dela esango nuke. Betiko markatzen zaituzten esperientziak dira, pertsona barrutik apurtzen dute askotan... tortura hori da, tortura ez da emaitza, tortura da pertsona barrutik apurtzea eta pertsonak oso arrazoi ezberdinengatik apurtzen dira. Hori da, hain justu ere, guk aztertzen duguna.

Gertatzen dena da kasu honetan drama dela gure zergekin ordainduta, funtzionario publiko batzuk justizia beraien eskutan hartu dutela eta horrelako astakeriak egin zituztela.

«Oso barneratua dute ukatuak izan zirela. Hortik doa beraien justizia egarri nagusia, eurek dakitena gizarteak jakitea nahi dute»

Zer eskatzen diote biktimek balorazio batzordeari?
Egia. Ez gara ari egiten dutenen aldetik aitortzen den delitu edo giza eskubideen urraketa batez. Torturatuak izan ziren, gero ukatu egin zitzaien, batzuk jazarri ere egin zituzten tortura salatzeagatik... Oso barneratua dute ukatuak izan zirela. Hortik doa beraien justizia egarri nagusia, eurek dakitena gizarteak jakitea nahi dute.

Egin zutenek badakite, jasan zutenek ere bai baina gizarteak jakin behar du. Zertarako? Ez errepikatzeko. Baina ez soilik horretarako. Arrazoiz esaten dugu sistema demokratiko batean bizi behar dugula, baina jende horrek guztiak nola sinistuko du horretan funtzionario publikoek horrela tratatu bazuten? Hau guztia atera eta plazan argi eta garbi jartzen ez badugu biktima horiek ezin dira berreskuratu.

Baina hortik harago ere, gorputz sozial osoak badu gaixotasun bat sendatu gabekoa, errepikatu daitekeena eta errotik kendu behar duguna. Mendeku egarririk ez dugu sumatzen biktimengan, ezta epaiketa penal baten beharra ere, eskubidea dutenen kasuan. Haiek daude arduratuta gauza hauek jakin egin behar direla eta izan zirena bezala; ez kontu isolatuak, patroi baten arabera gauzatu zirenak baizik.

Aitortza instituzionalak eraginkorragoa izan behar dela esan duzue, zer falta da?
Ikusgarritasuna eman behar zaio. Alderdien artean adostasuna balego... baina gai hauek oraindik polemika pizten dute, batzuk ukatu egiten dute eta oraindik ikusarazi beharra dago. Horrek eskatzen du guk txostena ateratzen dugun bakoitzean, biktima berriak aitortzen ditugun bakoitzean, mailarik gorenean errealitate hori erakundeetatik gizartera eramatea, bestela klandestinitatean geratzen da. Erakundeen lana da ikusgarritasuna duen ekitaldi bat antolatzea urtero, gutxienez.

12/2016 legearen erreforma ere eskatu duzue...
Lege horrek moztu egiten du biktima izateko epea 1999an eta badakigu ondoren ere biktimak izan zirela, beste hamarkada bat gehitu beharko litzateke, hor ere biktimak izan direlako. Gainera, lege hau onartu zutenean biktimek ez zuten konfiantza gehiegirik, pixkanaka handitu egin da hori eta heldu zaizkigu eskariak pertsonenak euren kasua orain aurkeztu nahiko luketenak, baina legeak garaian ireki zuen epa eta itxi ere bai. Biktimak animatzen ditugu eskariak aurkeztera, epez kanpo izan arren oinarria ematen digulako lege horren aldaketa proposatzeko.

«Lau urtetan ikaragarrizko lana egin dute medikuek baina esan digute ‘ezin dugu gehiago’. Mediku horiek gabe ezin ditugu ebazpen gehiago onartu»

Legea bitarteko bat da eta zauriak sendatzeko baliatu behar da. Legeak erreformak behar dituela biktima gehiago daudelako? Ba alda dezagun legea! Eta egin behar da orain! Luze jotzen duelako prozedurak... legea aldatu behar da jendea kanpoan geratu delako eta aztertu behar dira elementu batzuk, kalte ordainen alorra, adibidez, ez dago ondo eratua.

Mediku falta ere aipatu duzue, zein da egoera?
Guk erabaki bat hartzeko medikuak behar ditugu. Ikaragarrizko lan karga dute. Imajinatu zure zortzi orduko lana duzula eta ondoren gure batzordean egin behar duzula lana, astean 20 ordu, musu-truk... hori ez da duina. Arazo bat dago. Lau urtetan ikaragarrizko lana egin dute medikuek baina esan digute «ezin dugu gehiago». Bitartekoak jarri behar dira eta hori legez egin behar da. Medikuak erakartzeko modua bilatu behar da eta bitartekoak jartzen badituzte lortuko genuke. Mediku horiek gabe ezin ditugu ebazpen gehiago onartu.