Historia ezin da isilarazi: Koldo, Mikel, Josu “Zohardia” eta milaka biktimen memoria

Abenduaren 2ak, Frankoren heriotzaren 50. urteurrenean, trantsizioko errepresioaren itzalpean isilarazitako istorioak berriz ekarri ditu gogora. Koldo Lopez de Gereñu, Mikel Zabalza eta Josu Muguruzaren kasuek memoria kolektiboa berreraikitzeko premia berretsi dute.

Abenduaren 2a data esanguratsua bihurtu da Euskal Herriko memoria historikoan. Urte hauetan, eta bereziki Franco diktadorea hil zenetik 50 urte igaro diren honetan, berriro agertu dira trantsizioaren lehen urteetan gertatutako hainbat kasu, izen eta testigantza. Data horrek askotan eragin du isilarazitako errepresio mekanismoak berriz azaleratzea, eta testuinguru horretan kokatzen dira ondorengo pasarteak: biktimen ahotsa, gertakari ofizialetan agertu ez zirenak eta egun oraindik gizarteak berreraikitzen dituen memoria-kateak.

Euskal Herrian azken urteetan sakondu egin da gaiaren gaineko ikerketan: artxibo berriak ireki dira, dokumentalak argitaratu dira eta lekukotzek trantsizioaren irudia osatu dute. Horrek guztiak agerian uzten du historia ez dela kapitulu itxia, baizik eta berriro kontatu beharrekoa, isilean geratu ziren pasarteak argitara ekarri ahal izateko.

Francisco Franco hil zenetik igaro diren bost hamarkadetan, hainbat izen eta kasu plazaratu dira Euskal Herrian trantsizioaren eta ondorengo urteetako errepresioaren inguruan. Tarte horretan, eta bereziki abenduaren 2aren bezalako mugarri historikoak gerturatzen direnetan, zenbait izen errepikatu dira maiz gizarte-eremuetan, ikus-entzunezkoetan eta memoria ekimenetan. Horien artean, eta batez ere aste hauetan, ikusgarritasun handiena izan dutenak Koldo Lopez de Gereñu, Mikel Zabalza eta Josu Muguruza izan dira.

Beren kasuak, garai eta testuinguru ezberdinetan kokatu arren, errepresioaren jarraipenaren eta informazio-isilaraztearen adibide gisa agertu dira azken urteetan. Hori dela eta, memoria historikoaren inguruko eztabaida berriz piztu den honetan, izen horiek hartu dira hemen aztergai: ez bakarrik gertatutakoaren gogorarazle gisa, baizik eta azken 50 urteetan gizarteak entzun eta berreraiki duen kontakizunaren parte gisa.

1975: Koldo Lopez de Gereñu, trantsizioko lehen tiroen sinboloa
1975eko abenduaren 2ko arratsalde hartan, Beasain astindu zuen tiro hotsak 18 urteko gazte baten heriotza ekarri zuen: Koldo Lopez de Gereñu. Trantsizio demokratikoa oraindik abiatu gabe zegoen, eta frankismoko segurtasun aparatua ia osorik mantentzen zen.

Garai hartako prentsak eman zuen bertsio ofizialaren arabera, Guardia Zibilarekin izandako istilu baten ondorioz hil zen gaztea. Baina familiaren eta gertukoen testigantzek bestelako irudi bat osatu dute urteetan: informazio falta sistematikoa, gertakariaren inguruko bertsio kontraesankorrak eta prozedura judizial argitzailerik eza. Senideek trantsizio osoan salatu zuten ez zutela egiara heltzeko biderik izan, eta kasuaren inguruko ikerketek erakutsi dute antzeko heriotzak dozenaka izan zirela 1975etik 1978ra.

Koldoren heriotza, beraz, ez da datu isolatua: trantsizioko lehen urteetako gazte mugimenduaren aurkako jazarpenaren testuinguruan kokatzen da, eta egungo historiografian funtsezko adibide bihurtu da errelato ofizialaren eta herri-memoriaren arteko talkan.

1985: Mikel Zabalza, desagerpenaren auzia eta torturaren arrastoak
Mikel Zabalzaren kasua trantsizio ostean gertatutako gertaera ilunenetako bat da, eta gaur egun ere informazio ofizialaren hutsuneak eta isilpeko mekanismoak agerian uzten dituen adibide paradigmatikoa.

1985eko azaroaren 26an atxilotu zuten, Guardia Zibilak Donostian egindako operazio batean. Berarekin batera atxilotutako lagunek deklaratu zuten Intxaurrondoko kuartelean tratu txar larriak jasan zituztela eta Zabalzaren egoera larria zela. Hala ere, bertsio ofizialak adierazi zuen Zabalzak ihes egin zuela eta uretan ito zela. Hogei egun igaro ondoren azaldu zen haren gorpua Bidasoa ibaian, lotuta, eta hilotzaren egoerak ez zuen bat egin agintariek emandako lehen azalpenekin.

Urteetan egindako ikerketek torturaren arrastoak argi uzten zituzten testigantzak bildu dituzte: atxilotu izanaren garaian egon ziren dozenaka pertsonen deklarazioak, kazetaritza-lan sakonak eta 2020an estreinatutako Non dago Mikel? dokumentala, Amaia Merino eta Miguel Angel Llamasek idatzia eta zuzendua. Lan horrek artxibo gordeei eta garai hartako zerbitzu sekretuen grabazioei estaldura publikoa eman zien, eta berriz ireki zuen eztabaida soziala torturaren erabilerari, estatuaren erantzukizun politikoei eta inpunitateari buruz.

Zabalzaren familia eta herria urte luzez aritu dira egia eta justizia eskatzen, eta gaur egun kasua ikur bilakatu da trantsizio osteko errepresioaren azterketan.

1989: Josu Muguruza eta “Zohardia”: demokraziaren barruan gertatutako tiroen lekukotza
1989ko azaroaren 20an, Madrilgo Alcala Hotelean tiroz hil zuten Josu Muguruza HBko diputatugai eta kazetaria. Hurrengo egunean Kongresuan zina egiteko prest zegoen; hilketa, beraz, testuinguru demokratiko osoan gertatu zen, eta horrek kolpe hotza eragin zuen herri mailan eta politikan.

Hilketa laster lotu zen ingurune ultraeskuindarreko taldeekin, eta garai hartan GAL eta bestelako talde parapolizialen jarduera eztabaida politikoaren erdigunean zegoen. Baina, nahiz eta susmoak argiak izan, epaitegiek ez zuten erantzukizun politikorik ez administratiborik argitu, eta Muguruzaren kasua hainbat puntu ilunekin itxi zen.

2014an argitaratutako 'Zohardia' dokumentalak 28 lekukotza bildu zituen: senideak, garaiko lagunak, kazetariak, historialariak eta politikagintzan aritu ziren adituak. Lander Iruin eta Markel Andiak ekoitzitako lanak informazio ofizialaren hutsuneak agerian utzi zituen eta garai hartako tentsio politikoaren maila argi azaldu zuen: poliziaren estrategia paraleloak, ultraeskuindarren sareak eta estatuaren barne-egiturek zuten inertzia.

Muguruzaren hilketak galdera nagusi bat utzi du historian: nola izan zen posible demokrazia formalean, hauteskunde prozesu bete-betean, ordezkari politiko bat tiroz hiltzea eta gertakaria ez argitzea? 

Memoria historikoaren markoa: ikerketa, egia eta aitortza
Frankismoaren ondorengo euskal gizarteak urte luzez bizi izan du informazio ofizialaren eta testigantza pribatuen arteko arrakala. Artxiboak itxita egon ziren kasu askotan, eta biktimen eta senideen ahotsa bazterrean geratu zen. XXI. mendean, ordea, hezkuntza-programetan eta ikerketa akademikoetan gero eta indar handiagoa hartu du memoriaren berreskurapenak.

Historialari eta giza eskubideen erakundeek azpimarratzen dute egia argitzea ez dela soilik ariketa historikoa; gizarte-erkidego baten osasunerako ezinbesteko mekanismoa dela. Kasuen azterketa juridikoak eta memoria-ekimenek erakutsi dute oraindik badaudela aitortu gabe dauden biktimak, eta horien ezagutzak laguntzen du trantsizioaren inguruko irudi osoago eta orekatua eraikitzen.

Gazteen ikuspegia: informazioa eskuratzeko lan kolektiboa
Belaunaldi gazteak ez ziren diktadura garaian bizi, baina gaur egungo dokumentalgintzak, erreportajeek eta artxibo digitalek aukera ematen diete garai hartako gertakariak sakon ezagutzeko. Lan horiek azaldu dute errepresioaren mekanismoak ez zirela 1975ean amaitu, baizik eta trantsizio osoan zehar iraun zutela forma ezberdinetan.

Hezkuntzaren esparruan ere gero eta gehiago erabiltzen dira memoria-iturriak, gazteek testuinguru historikoa modu kritikoan ulertzeko. Oro har, dokumentuek eta lekukotzek informazio baliotsua eskaintzen dute ulertzeko zergatik diren horren garrantzitsuak Koldo Lopez de Gereñu, Mikel Zabalza, Josu Muguruza eta beste biktima askoren izenak.

Transmisio-prozesu horretan, gazteek ez dute soilik gertatutakoa ezagutzen; hizkuntza, herri eta identitate baten eraikuntzan memoriak duen zeregina ulertzen dute. Horrek eguneroko informazio-praktiketan, giza eskubideen ulermenean eta ikuspegi kritikoaren garapenean ere eragina du.

Ondorio historiko, juridiko eta sozialak: inpunitatetik memoria aktibora
1975etik 1989ra eta handik aurrera ikus daiteke nola iraun zuen inpunitatearen logikak. Errepresioa ez zen bakarrik indarkeria fisikoa; informazioaren kontrola, epaitegien mugak eta testigantzen isilaraztea ere izan ziren mekanismoak. Horiek guztiek baldintzatu zuten gizartearen trantsizio prozesua eta gaur egun ere aztergai dira.

Memoria ofizialak eta memoria sozialak sarri ez dute bat egin. Horregatik, azken urteetako ikerketa eta ekimenek —“Non dago Mikel?”, “Zohardia”, artxibo berrien zabalkundea— hutsune horiek betetzea bilatzen dute. Biktimen aitortza eta erreparazioa oraindik ere erronka handiak dira, eta horiek lortzeko ezinbestekoa da gizarte osoaren inplikazioa.

Oraindik hastapen bat baino ez: abenduaren 2aren esanahia
Frankoren heriotzaren 50. urteurrenak eta abenduaren 2ak dakarten inguruko gogoetek agerian uzten dute memoria historikoa ez dela amaitutako atala. Koldo, Mikel, Josu eta beste milaka biktimaren izenak ez dira pasarte puntual batzuk: herri baten historiaren parte dira, eta horien ezagutza gabe hutsune kolektiboa sortzen da.

Albiste hau ez da amaiera: etorkizunean ere beharrezkoa izango da oroitzapenak berreskuratzea, informazioa berrikustea eta errepresioaren ondorioez hitz egitea. Horregatik, abenduaren 2an, eta urteko gainerako egunetan, memoria aktiboak funtsezko papera du, ez ahazteko eta ez isilarazteko.