Euskadiko Orkestrarekin lan berria eskuartean, zuentzako bada zerbait desberdina, ezta?

Jeamixel Bereau: Iaz etorri behar zuen, baina egoerak orain ekarri du. Ez dakit nola gehiago deitu pasatu den hori, baina bi diskoak urte berdinean horregatik etorri dira.

Bi diskoekin, ordea, lanketa garai bertsuan egin behar izan zenuten. ‘Artizar’ diskoan, nolabait ere kantuak berritzen ibili zarete, eta, orain, klasikorako bidea hartu duzue. Nolakoa da kontrastea?

J.B.: Guretzako ez dago halako bidai dimentsionalik, ez gara denboran bidaiatzen ari. Guretzako dena oso gaurkoa da, gu musika horretan bizitzen gara, gure munduan euskal kantak entzuten ditugu maiz. Jendeak euskaraz kantatzen du, hori gure biziko parte da, ez da gure lanerako bakarrik, errealitate hori bizitzen dugu. Egia da, leku batzuetan ahuldu dela tradizio hori eta beste batzuetan desagertu, baina beste toki batzuetan indarra hartzen ari da, euskal kantuaren inguruan sortutako elkarteak badira… Euskararekin gertatu zen moduan, momentu batez etxeko transmisioa hautsi eta gero ikastolak eta abar sortu ziren eta orain musikarekin antzerako zerbait gertatu da. Euskal kantagintza etxean transmititzen zen eta hori nonbaiten moztu egin zen etxe ainitzetan, ez guztietan zorionez, eta leku ainitzetan desagertu da. Ostatuetan lehenago musika jotzen zuten edo jendeak abesten zuen, eta orain badira sekulako ekipoak, rockanrolla eta bakalaoa pun-pun-pun pasatzen, beraz, horrelako bolumenekin jendeak ezin du gehiago kantatu eta ez da gehiago beharrezkoa, beraz, beste giro bat sortu da. Hala garai bakoitzeko gertakariak eta modak daude.

Klasikoa ere ez zaigu hain urrun geratzen, euskal abesti zaharretan ere oso aspaldi sortutako melodiak badirelako, eta garai horietan musika popularra ez zen sinfonikoa, baina zegoen ez hain zatitua popularraren eta sinfonikoaren arteko distantzia garai horietan. Beraz, barroko garaian sortzen den musika sinfonikoa gure kantu zaharrekin mundu eta denbora berdinetik sortzen dira. Hartara, biak uztartzeko momentuan ez da hain zaila izan.

Aurretik euskal kantagintza tradizionalarekin bai, baina klasikoarekin loturarik izan duzue?

Xan Errotabehere: Pianista batzuekin ibili ginen hasieratan, hortik atera zen Kalakanen lehen eskema. Katia eta Marielle Làbeque piano-jotzaileekin batera txalapartaren inguruan hasi ginen eta gero hor utzi zitzaion tokia kantuari eta lehen hirukotea osatu. Beraz, badu harreman estua Kalakanek musika klasikoaren munduarekin. Beste proiektu batzuk ere egin izan ditugu, hala nola, Donostiako bi neskekin arpa eta oboea nahastuz musika barrokoaren inguruan jorratu genuena. Garai batean Stravinskyren obra bat entseatzen ere hasi ginen, duela bospasei urte Gabriel Erkorekari ‘Zuhaitz’ obra gure instrumentu eta ahotsetan oinarrituz enkargatu zitzaion… Oraingoan beste ariketa bat da, ez nezake esan erosoagoa, baina besteetan guk gerturatu behar izan dugu musika klasikora edo garaikidera eta, oraingo honetan, eskura eman dugu gure interpretatzeko kantu zerrenda hori eta Jagobak (Astiazaranek) egin ditu moldaketak batera jo ahal izateko eta orkestra ez geratzeko atzean laguntzaile moduan, baizik eta bere rolarekin. Beraz, harremana izan du, badu eta izango du, gustukoa dugun gauza bat delako.

Pianoa aipatu duzu, eta protagonismo berezia hartzen du ‘Egun bakea zutaz’ abestian. Beste abestietan ere badago?

X.E.: Bai, orkestraren baitan bada pianoa eta, gainera, konpositoreak berak joko du kontzertuetan.

Jagoba Astiazaranen izena atera da, moldaketak hark egin dituelako, baina abestien aukeraketa nola egin duzue. Erdi eta erdi, zuek eman diezue zerrenda… Nola izan da? 

J.B.: Denetarik izan da baina, hastapenean, guk osatutako zerrenda batetik abiatu gara. Gero, hastapeneko hautaketa aldatua izana da arrazoi desberdinegatik, pandemia, edizioa eta halako kontuak. Kantu zerrenda horren gainean Jagobak ere introak eta konposatu ditu, eta, adibidez, ‘KLKN’ pieza gure kantu batean oinarritzen bada ere berak diskorako edota kontzerturako sarrera pieza bat egin du, beste kantuen ttantta batzuekin. Diskoa edota kontzertua aurkezteko moduko pieza bat. Gero, sekulan kantatu ez ditugun gauza batzuk ere badira, ‘Egun bakea zutaz’, Xalbadorren hitzek dituena edota ‘Loriak udan’, Bilintxen bertsoekin osatua; horiek nahikoa berriak dira guretzako. Eta, gero, Xanek eta biok solista bezala ere egin dugu kanturen bat, horietan orkestrak badu protagonismo osoa musikaren aldetik. Dinamikak errazteko, aldaketak izateko, hiru ahotsak sartu, solistak, pieza instrumentalen bat ere bai… Halako dibertsitatea ekarrarazteko diskoari, zerrenda moldatu dugu eta oso pozik eta harro gaude emaitzarekin.

‘Loriak udan’ kantuaren moldaketa aipatu duzue, baina ‘Iruten ari nuzu’ kantuan egindakoa ezin aipatu gabe utzi. Disneyko pelikula baterako sortua dirudi, baina kontrapuntua du ‘Bautista Basterretxe’ kantuaren doinu minorra sartzean. Norena izan da ideia?

J.B.: Kar-kar, konposatzaileari aipatu behar Disneyrena! Jagobak askatasun osoa ukan du moldaketak egiterakoan, guk gurea egin dugu eta hortik aurrera ez dugu sudurrik ere sartu, horrela nahi genuelako. Lehen piezak entzun genituen eta horiek entzun eta gero konfiantza osoa nuen Jagobarengan. Horrez gainera, ez nuen sartu nahi, behin hasten banaiz barruraino joaten naizelako. Sorpresak nahi nituen, sentitzen nuen ez nuela sartu behar, egiazko nahasketa bat ukaiteko. Sorpresa sentsazio hori edota berak gure kantuak beste norabait eramatea nahi nuen, guretik pixka bat irtetea, lasai egonaz. Kalakanen soinua eta nortasuna errespetatzearekin aski zen. 

X.E.: Ni egia erran ez naiz batere ohitua orkestra musikara, ez naiz zalea, oso gutxi entzun ditudalako eta oso gutxi entzuten ditudalako. Beraz, belarri ezezagun baten ikuspuntutik hartu dut. Hala, ez dut sorpresarik hartu zentzu horretan; zerbait itxaroten baduzu izan dezakezulako sorpresa, baina baita kontrakoa ere. Bere osotasunean Jagobak egin duena asko gustatu zait eta uste dut denoi gustatu zaigula. Egia da Jeamixelek esan bezala askatasun osoa zuela. Auskalo, behar bada Jagobak bere etxean goizeko hiruretan konposizioak egiten zituenean, pentsatuko zuen «hau akaso hiru haiei ez zaie gustatuko». baina ez dakigunez, bere askatasun horretan aritu da, eta, deskribatu dugun konfiantza, Kalakan bezala gure lana ezagutzen duelako da. Zer egin nahi dugun eta zer egiten dugun badaki eta bera kultura horrekin handitu da. Musikaria, kantaria eta konpositorea da. Olagarro bat bezala da, hainbat tokitan sartuta ditu besoak.

J.B.: Disney aipatu duzu, baina atzo elkarrizketa batean nik ‘Heidi’ aipatu nuen. ‘Ikusten duzu goizean’ kantuan, ‘Heidi’-ren puntu bukoliko erromantiko hori baduelako eta bertan entzuten dudalako alpeetako soinua. Ez dakit zein hitz erabili baina Bavariako eta Tiroleko estetika hori badakizu? Edota Suitzako folkloreko estetika hori, harmonia horiek, ezkilak… Horiek guztiak entzuten dira. Ez da akaso nire kontua, nik akaso ez nukeen halako zerbait eginen, baina kantuaren esentzia errespetatzen du guztiz eta kantuaren estetika biltzen du, aipatua den gaia: etxea menditto baten gainean, ikusten dituzu eguzki-izpi batzuk hodei tartetik pasatzen, zeru urdina, txoriak… hori dena eta ikusten duzu Heidi ateratzen eta han zaude, alpeetan, holako paisaia batean. Eta hori kausitzea, hori da nire ustez moldaketa zuzena eta egokia dela erakusten duena.

Heidi aipatu duzula, nik hiria ere entzun du kantuaren sarreran. Heidi hirira eramaten duten uneak gogorarazten dituen nota minorrak entzuten dira. Bi doinu ditu abesti honek eta biak jaso dira. 

J.B.: Ez da melodia bera maiorretan eta minorretan, bi melodia desberdinak dira eta guk minorretakoa abesten dugu. Subjektibitatea sartzen da hor. Arbasoen etxea menditto baten gainean aipatzean, dependitzen du noren etxea den, ze istorio duen atzean eta nork duen etxe hori aipatzen. Batzuendako etxe hori izanen da Heidiko edota Disneyko mundu hori, zeren eta bere gogoaren baitan etxe horrekin daukan harreman hori oso polita, erromantikoa eta nostalgiaz betea delako, baina beste norbaitendako sufrimenduari lotua da. Etxe hori lurrera joana da, saldua izana da, galdua izana da… edota etxe horretatik urrun zabiltza eta etxe horren eskasa sentitzen duzu eta tristezia sentitzen duzu. Beraz, etxe hori aipatzean zure gogoa da minorrago. Hala da bizitza, gauza berdin batetik abiatuta oso gauza desberdinak ateratzen ahal dira. 

Kanpaiak atera dira aurreko galdera batean eta ‘Txoriak txori’ kantuaren moldaketan protagonismo berezia hartzen dute. Zuek Laboaren kantu hau hartu eta Euskadiko Orkestrarekin moldatzeak errespetu pixka bat emango du, ezta?

J.B.: Ea nola esaten dudan. Gu iparraldekoak gara eta ez dugu behar sekulako miresmen bat Laboarengana, errespetu bat bai, baina batzuetan Laboarekin duzuen harremana oso indartsua da. Ez dakit nola esan, baina jende batzuen ahoan jainkoa bezala da. Eta guk, iparraldean, ez dugu halako miresmenik. Barkatu baten batek gaizki hartzen badu, baina nik horrela pentsatzen dut. Eta beti bihotzarekin eta errespetu handiz diot. Baina niretzako garrantzi handiagoa duena kantu horretan, letra da, Artzerena. Kantu hori aipatzen delarik, nire ustez Artze ez da aski aipatzen edota ez da kasik sekula aipatzen. Bakarrik Laboa, Laboa eta Laboa, baina Laboak ez du hori idatzi eta Laboak ez du kasik ezer idatzi, beti besteen testuak kantatu ditu. Edota bere batzuk idatzi ditu, baina oso gutxi. Bere arrakasta guztiak ez dira bere testuak, besteenak dira. Kasu honetan hitz horiek dira oso politak, indartsuak eta unibertsalak. Edozein egoerari egokitzen ahal diren hitzak dira.

Hemen, momentu batez, ikusita zer bizi izan duzuen hegoaldean sozialki, politikoki, diktadurarekin… jendeak eman dio zentzu bat letra horri, zentzu politiko militante bat, txoria zen Euskadi eta hegal moztailea Espainia eta halako kontuak… Baina Artzek ez zuen hori idatzi, maitasun harreman bat aipatzen zuen, bi pertsonen arteko istorio bat. Horregatik da oso unibertsala, txorien irudi horrekin edozein gaira egokitzen ahal duzulako testua. Bizitzan ere aplikatzen ahal duzu, horrek balio duelako egoera politiko berezi baterako, baina gaur ere abestu ahal dugu hori. Adibidez, Frantzian bizitzen ari garena pandemian, pase sanitarioarekin edota beste halako kontuekin, hegoak moztuta izango bagenitu bezala sentitu garelako. Bikote batean, familia batean, lagun batekin, lankide batekin, animalia batekin… harreman mota guzti horietan aplikatu ahal dira Artzeren hitzak. 

X.E.: Egia da eta garrantzitsua da erraiten duena. Behar da erran benetan pentsatzen duzuna eta ulertzen dut Jeamixelek esplikatzen duen. Negatiboki erran gabe, adorazio puntu hori Laboari… Ez baziren ezagutzen biak, Laboak ez bazituen hitz horiek plazara igo, guk ere ez genuen hori abestuko. Baina eman behar zaio zentzua horri eta, beraz, desafiotzat ez dugu hartu.

J.B.: Egiazko arrazoia da, iparraldean ez zaigula gustatzen zer bilakatu den abesti hau. Kantu hori gehienetan mozkorra, besta giroan, «lolololololo» artean, abesten da eta ainitzek ez dute letra ulertzen, ez eta ondo ahoskatzen ere. Zeren eta, ainitzek fonetikoki ikasi zuten, erdi-mozkorrak, beraz irudikatu zer ateratzen ahal den hortik… Guk sufritzen genuen hori entzutean, kantu horrek errugbiarekin bidaiatu duelako eta mundu horretan besta giroko kantua bihurtu da Frantziako jendearentzat. Haientzat euskaldunak beti besta egiten gaude, alkohola edaten eta beti karikatura horrekin. Hortaz, karikatura horretatik atera eta nahi genuen iparraldeko jendeari eta Frantziako jendeari ematea bertsio bat bere egiazko zentzuarekin. Nahi genuen zentzu hori sentitu gure kantatzeko maneran eta gure moldaketan.

Urteak eta urteak ibili gara Frantzian ateratzen ginelarik frantsesak aldiro ‘Hegoak’ eskatuz. «eh, vous chantez ‘Hegoak’?» eta guk «Non» esaten genien. Baina ez genuelako horretan sartu nahi, ez genuen zabalkunde oker horren konplize izan nahi, baina egun batez bertsio hori atera genuen eta hau Frantzian kantatu aitzin nik mintzalditxo bat egiten nuen frantsesez gauzak egokitu eta bere lekuan ezartzeko. Hala, aldiro-aldiro, kontzertua eta gero, jendea eskerrak ematera etortzen zen kantuaren zentzua ulertarazi eta ederra zela konturatzeko.

Iruñeko Baluarten bihar (urriak 20), Gasteizko Principalen etzi, ostiralean Bilboko Arriagan, larunbatean Donibane-Lohizuneko Jai-Alain eta, azaroaren 5ean, Donostiako Kursaalen. Bost areto handi orkestrarekin diskoa aurkezteko. Entseguak Juanjo Ocónekin zer moduz joan dira? Urduritasun pixka bat ere izango duzue, ezta?

J.B.: Oso ondo, ez ziren gure lehen entseguak eta gustura aritu gara. Harrera oso goxoa egin digute bai berak eta baita orkestrako musikari bakoitzak ere. Sentitzen da ongi nahian direla. Guztiak hor gara proiektu hau bultzatzeko eta proiektu honen zerbitzu. Lan egiteko momentuan giro lasaia da, borondate onekoa eta hori asko eskertzen da.

X.E.: Hori da gure ofizioaren parteko giltza magikoa, hori behar duzu gero zure transformatzea behar den modura eramateko. Baina gogoz bai, ari nintzen pentsatzen behin baino gehiagotan entzun izan dudala ea orkestrako musikariek berek zer dioten, ea ondo pasatzen ote duten galdetzen digute. Eta, ez dugu asko hitz egiten haiekin, baina iruditzen zait baietz. Lehen entzun dugun ‘Rebeleon’ entsegu batean jotzen ari ginela, musikarietako batek, sekulako irrintzia bota zuelako bat-batean. Hortaz, haiek ere gu bezainbat disfrutatzen ari direla espero dugu.